Het laatste nieuws, interviews en initiatieven
Voor eenzaamheid: kunst-interventies in 10 wijken
In november en december 2021 streken elf kunstenaars neer in tien Zoetermeerse wijken, met de bedoeling het thema eenzaamheid te bevrijden uit de kooi van het stilzwijgen en er samen met bewoners over van gedachten te wisselen. Ze zetten daarvoor de meest uiteenlopende strategieën en middelen in: fotografie, slaapliedjes, een Facebookgroep, een ijsbeer, een beeld, een aanplakzuil vol tekeningen, een koor, verfsporen, een brief van Anna Blaman, gedichten en verhalen. Lees hier over hun verbazingwekkende ervaringen.
Ben ik eenzaam? Ben jij eenzaam?
Kunstenaar: Ellen Houtman
'Mag ik u wat vragen over eenzaamheid?' 'Ja hoor,' zeggen de meeste mensen in de wijk Meerzicht vriendelijk. Fotografe Ellen Houtman is verbaasd over de openheid en toeschietelijkheid van haar gesprekspartners. 'Je duikt vaak meteen de diepte in, heel bijzonder. Misschien omdat eenzaamheid een onderwerp is waarmee iedereen ervaring heeft. Net als liefde, je hoeft er niet voor gestudeerd te hebben.' Ze heeft na anderhalve dag ongeveer twintig mensen gesproken, een dwarsdoorsnede van de wijk Meerzicht: man en vrouw, jong en oud, uit alle windstreken. Ze vraagt haar gesprekspartners of ze iets over eenzaamheid op een A3 willen schrijven, en of ze daarmee op de foto willen. De meesten vinden het geen probleem. 'Ik vind de gesprekken even waardevol als de foto's,' zegt Ellen, 'en de verzameling teksten is belangrijk voor dit project.'
'Kan eenzaamheid een keuze zijn?' Vooral die vraag zet mensen aan het denken. 'Ja,' antwoord een man in het winkelcentrum die vertelt vooral vroeger eenzaamheid gekend te hebben. 'Maar iedere keuze heeft gevolgen, en die gevolgen kun je niet kiezen.' Een jonge man zegt: 'Ik houd niet van drukte en mensenmassa's. Ik heb mijn leven zo ingericht dat ik zelfstandig kan kiezen met wie ik omga, en dat is een klein kringetje waarmee ik veel kan delen. Dat is mijn verdediging. Tegen teleurstellingen.' Zijn vriendin lijkt al vaker over eenzaamheid te hebben nagedacht: 'Je kunt kiezen voor afzondering, dan is het niet erg. Wel als het onvrijwillig is. Ik denk dat eenzaamheid voortkomt aan gebrek aan zelfwaardering en aan waardering van anderen voor jou.'
Ze wonen in een van de flats rondom het winkelcentrum. Je zou denken dat die, in hun troosteloze ongenaakbaarheid, een vruchtbare voedingsbodem zijn voor eenzaamheid, maar het stel heeft een andere ervaring: 'Er is weinig straatleven, maar op onze verdieping is een clubje dat bij elkaar op de koffie gaat. Je kunt altijd een praatje maken.' Ellen is enthousiast over haar tocht door het betonnen torenlandschap van deze wijk, dankzij de openhartige en warmbloedige reacties van de bewoners. Zouden die op hun beurt er ook iets aan gehad hebben? 'Dat hoop ik wel. Ze kunnen thuis vertellen dat ze een bijzonder gesprek over eenzaamheid hebben gehad met een wildvreemde.'
Brieven aan Anna
Kunstenaar: Katinka van Gorkum
In een donker hoekje op de begane grond van kunst- en cultuurcentrum CKC licht een aan de muur opgehangen scherm fel op. 'Mijn virtuele studio,' vertelt Katinka van Gorcum, en ze loopt via het toetsenbord van haar laptop door de 3D ruimte op het scherm. Er bevinden zich tekeningen, meubelstukken, boeken en documenten in. En een portret van Anna Blaman, de schrijfster die in de jaren vijftig de goegemeente opschudde met haar romans, waarin de lesbische liefde doodnormaal was. Vrouw en Vriend was haar eerste boek, Eenzaam Avontuur haar bekendste.
'Anna Blaman is voor mij een soort motor voor vragen naar eenzaamheid, anders zijn, vriendschap, vertrouwen,' zegt Katinka. Ze werkt er al een tijdje aan. 'Het is een autobiografisch project, via haar adresseer ik die vragen aan mezelf. Uiteindelijk wil ik een roman schrijven met een op Anna Blaman gebaseerd hoofdpersonage. Ze leefde in een andere tijd maar woonde net als ik nu in Rotterdam, en ze schreef. Schrijven is eenzaam, je moet alles uit jezelf halen. Maar eenzaamheid is een belangrijk onderdeel van het bestaan, je moet het niet wegstoppen.'
In het kader van 'Voor Eenzaamheid in Zoetermeer' schreef Katinka uit naam van Anna Blaman en met fragmenten van haar echte teksten een brief over eenzaamheid en alleen zijn. '(…) Ik zou je graag vertellen dat je gevoel van eenzaamheid vanzelf voorbij gaat, maar mettertijd heb ik het idee opgevat dat eenzaamheid een onontbeerlijk deel is van ons bestaan (…) Wat denk jij? Wat betekenen alleen zijn en je verbinden met een ander voor jou?' Ze maakte 50 kopieën, stopte die in mooie gele enveloppen, koos in Zoetermeer Dorp vijftig voordeuren uit en deed de brieven daar in de bus, vergezeld van een kattebelletje met de uitnodiging terug te schrijven, en een workshop/leesgroep bij te wonen op twee middagen in het CKC.
‘De brief is een mooi object, ik stel me voor dat mensen erdoor worden geraakt. Ook het proces van voordeuren uitkiezen had betekenis, je neemt steeds beslissingen waarbij je je bewust wordt van je vooroordelen. Wie zou hier wonen, zou die terugschrijven? Ik hoop dat ze het doen.'
Schrijf alsof niemand luistert
Kunstenaar: Emmie Liebregts
Kun je eenzaamheid delen? Met die vraag stapte beeldend kunstenaar Emmie Liebregts het project Voor Eenzaamheid in Zoetermeer in. Ze maakte van piepschuim een mensachtige figuur met een soort brievenbusopening als oor, en zette die op een bankje bij een basketbalveldje in de wijk Driemanspolder. Middels flyers nodigde ze voorbijgangers uit hun gedachten over eenzaamheid op papier te zetten en in het oor te stoppen. Rond het oor staat: Write like nobody is listening: niemand zal de brieven ooit lezen, verzekert Emmie de schrijvers. 'Want,' zegt ze, 'wat zou het nut daarvan zijn? Ik kan de eenzaamheid van anderen niet oplossen en wil ook geen valse beloften doen. In mijn bijbaantje merk ik soms dat het vaak al genoeg is als iemand zijn verhaal kwijt kan. Juist anonimiteit kan veiligheid bieden.'
Het is een uitdagende en prikkelende manier om die vraag aan de orde te stellen: Kun je eenzaamheid delen?
Misschien wel te prikkelend. Op de derde dag nadat de luisteraar zijn plaats op het bankje had ingenomen, is hij aan stukken geslagen. 'Iemand van buurthuis De Spil, die het beeld 's morgens buiten zette en tegen vijf uur 's avonds weer binnen haalde, belde me op,' vertelt Emmie. 'Even voor vijven bleek het beeld verdwenen; na een zoektocht vonden ze het terug achter een heuvel in een parkje, kapot. Misschien is zo'n onbewaakt beeld in de openbare ruimte hachelijk, je houdt ergens wel rekening met vandalisme, maar ik schrok toch toen ik de foto's zag. Ik hoop eigenlijk dat het een kwajongensstreek is en geen gerichte woede.' Zou het niet kunnen dat iemand spijt heeft gekregen van zijn brief en hem wilde terughalen? 'Dat zou wel een mooi verhaal zijn!'
Delen
Kunstenaar: Karin Voogd
Zondagmorgen. Het regent en het natte Oosterheemplein is vrijwel verlaten. Alleen bij de vrije-aanplakzuil naast het sneltramstation is beweging. Een vrouw doopt een kwast in de lijm, vist uit een map een tekening en plakt die op de zuil. Dan nog een, en nog een, tot de map leeg is en de zuil vol. Die is nu een sieraad voor de openbare ruimte, een fantastisch stuk straatcommunicatie vol beeld- en tekstverhaaltjes, sommige onderling verbonden, andere losstaand, zwart-wit met hier en daar een kleuraccent.
De vrouw met de kwast is beeldend kunstenaar Karin Voogd. In het kader van het project Voor Eenzaamheid Zoetermeer knoopte ze met mensen in de wijk Oosterheem gesprekken aan. Op locatie – bankjes op het Oosterheemplein – en thuis kwastte ze met Oostindische inkt haar indrukken en ervaringen op de vellen papier die nu de aanplakzuil bedekken. 'Ik ben geen sociaal werker,' zegt Karin, 'ik kan eenzaamheid van anderen niet oplossen. Wat ik wel kan is het onderwerp aanroeren vanuit een persoonlijke insteek. Ik ben eigenlijk best verlegen en geneigd me te verstoppen. Misschien is alleenzijn wel een voorwaarde om kunst te maken. Maar wanneer wordt alleenzijn eenzaamheid? Conventioneel is kunst maken in afzondering en aan een publiek tonen als het af is. Maar ik heb in andere projecten gemerkt dat je als kunstenaar reuring kunt veroorzaken door je werk te delen. Dat is iets anders dan ermee leuren, het is een confrontatie die iets met eenzaamheid te maken heeft. Het biedt kansen aan een gemeenschap om te veranderen en de kunst kan aan het begin staan van een proces, niet aan het einde. Voor mij is dat heel bevredigend, dan voel ik me als kunstenaar verbonden in plaats van eenzaam.'
Die persoonlijke insteek zie je terug in de tekeningen, die weergeven wat voor werelden de ontmoetingen in Karin opriepen. 'Delen' kleurt het hele werk. Het zit in de gesprekken die ze voerde op de bankjes, in de getransformeerde aanplakzuil, en tenslotte in de presentatie in de Protestantse kerk aan het plein. Ook met voorganger Timo Hagendijk voerde ze een uitgebreid gesprek over eenzaamheid en kunst, waarna ze afspraken dat Karin aan het eind van de week, tijdens de zondagse 'Perronmeeting' in de kerk, over haar werk zou komen vertellen. Na het plakken spoedt ze zich naar de kerk. De aanwezigen luisteren aandachtig naar haar verhaal. Tot slot vertelt ze dat er een boekje met Oosterheemtekeningen komt. Iedereen die dat wil kan het kopiëren en verder verspreiden. Mensen steken duimpjes op, de twee voorgangers bedanken haar hartelijk. Een oudere vrouw spreekt Karin aan, wil graag haar ervaringen met eenzaamheid kwijt. Ze vertelt over de dood van haar echtgenoot en het daten daarna.
Karin krijgt een idee. 'Tinder voor goede gesprekken in plaats van relaties, zou dat niet geweldig werken?'
IJsbeer geeft niet op
Kunstenaar: Sachia Pereira Stolle
De Noordpool smelt, de ijsbeer moest vluchten. Aangespoeld in ons land heeft hij geprobeerd te integreren in een Hollands gezin, maar dat is mislukt. Gelukkig is hij niet het type dat bij de pakken gaat neerzitten. In de De Leyens, bij buurttuin De Zoete Aarde, heeft hij een plekje gevonden om een eigen onderkomen te bouwen. Op een grote kartonnen doos, vastgezet met scheerlijnen en haringen, schrijft hij met vette Zoetermeerse klei 'home', en 'hole'. In het schooltje aan de overkant van het fietspad verdringen de kinderen zich voor de ramen, ze roepen en zwaaien. De ijsbeer zwaait terug. 'We hebben al een papegaaiduiker en een walrus aan de kust gezien en nu een ijsbeer, gekker moet het niet worden!' zegt een vrijwilliger van De Zoete Aarde. De ijsbeer schildert een nostalgisch landschap. Zwarte bergen, onder een zwarte zon – maar dat kan ook moeilijk anders, met die klei.
Zou hij heimwee hebben, eenzaam zijn? Twee dames van de buurttuin denken dat hij wel een kopje soep kan gebruiken, en de ijsbeer maakt een dankbare buiging. 'Het is heel bijzonder,' zegt een van de dames, 'en hij past hier goed, we hebben ook al schaapjes uit Bretagne.'
De Zoete Aarde herbergt een massa groene activiteiten zoals schooltuinen en een hoptuin (voor een lokaal bier), een boomgaard, bijenkasten en een bloemenpluktuin. Een kleine honderd vrijwilligers planten, wieden, oogsten, en schenken koffie, thee en soep in de kas.
Daar is het warm en gezellig en de ijsbeer is onderwerp van gesprek. 'Gaat het over het milieu?' vraagt iemand. 'Over eenzaamheid,' antwoordt een vrouw die de flyer heeft gelezen. 'Ik vraag me af of een ijsbeer eenzaam kan zijn. Ik organiseer bijeenkomsten voor jong gepensioneerden, die zijn ook vaak eenzaam maar je hoort ze er nooit over. Alleen als je er echt naar vraagt, dan komen er verhalen los.'
Sacha Pereira Stolle, alias de ijsbeer, maakt kostuums waarin hij dieren tot leven laat komen. Het zijn buitenstaanders in de mensenmaatschappij die hun mislukte pogingen om erbij te horen tegemoet treden door iets nieuws te verzinnen. Eenzaamheid spoort hen aan autonoom in het leven te staan. Alle dieren hebben een eigen, doorlopend verhaal.
Gesproken woord in een perenboomgaard
Kunstenaar: Zanyar Aziz
'Dit gedicht heet Pangea', zegt spoken word artiest Zanyar Aziz en hij schiet uit de startblokken. Luisterrijke woorden en zinnen buitelen over elkaar om een verhaal te vertellen over de aarde als één continent waaromheen oceanen met elkaar in zee gaan en door mensen gebouwde hokjes niet bestaan. Daarna klinkt Mijn Pad, een tirade tegen grijze loopbanden met loonslaven die zich van niets naar nergens haasten, met gedachten als politieagenten en als zweet vermomde tranen. 'Ssss… ik loop leeg op mijn tredmolentje…'
Terwijl Zanyar in de zon op het terras van de Hof van Seghwaert zijn hoofd binnenstebuiten keert voor een aandachtig luisterend publiek, tuigen even verderop een paar mannen een soort abstracte kerstboom op. De Hof is een eerbiedwaardige oude perenboomgaard, onderhouden door vrijwilligers die er onder andere ook een wijngaard, een buurtbuitenkeuken en een stiltetuin, een hoenderhof en een kindernatuurtuin tot leven hebben gebracht. Geef mensen een lapje grond en ze laten duizend bloemen bloeien.
'In mijn hoofd heerst vaak chaos,' vertelt Zanyar tussen zijn gedichten door, 'schrijven brengt er rust in.' 'Ik maak mijn hoofd altijd leeg met tekenen,' zegt een vrouw in het publiek; en vrijwilliger Stef noemt tuinieren als wondermiddel. Vooral het samengaan van woorden en ritmiek in Zanyars optreden vindt hij meeslepend. Liènte knikt instemmend. 'Ik kan niet alles volgen, als ik zit na te denken over een woord is Zanyar al weer twee zinnen verder! Maar dat rap-achtige vind ik erg leuk.' Zanyar: 'Ik stel jullie eigenlijk bloot aan de chaos die ik mijn leven lang al meemaak. Nu kan ik me eraan overgeven omdat schrijven er lijn in brengt, het krijgt een functie.'
De afgelopen week heeft hij in een buurtcentrum voor ouderen voorgedragen en ook op straat, zomaar in het wilde weg. 'Iemand wilde me geld geven! Maar ik kreeg mooie gesprekken. Met de ouderen in het centrum liep het eerst een beetje stroef. Toen ik vertelde dat ik als jonkie ook wel eens eenzaam Oud en Nieuw heb gevierd, kwamen de verhalen toch los. Vaak ontroerend, over het verlies van een partner, de littekens van binnen. Dat benoemen is niet normaal, het moet wel gezellig blijven, maar verhalen delen helpt, dat merk ik gewoon. Als we voorbij de labels gaan, hebben we veel gemeenschappelijk.'
De onorthodoxe optredens zijn Zanyar goed bevallen. 'Op een podium sta je voor een grote groep, nu gaat het meer om een ontmoeting van werelden. Ik blijf het doen, optreden voor locals, op hun plekken. Ik heb al verschillende lijntjes uitgezet.'
Het eenzaamste kunstwerk ter wereld
Kunstenaar: Wouter van Giesen
'Dit is het allereenzaamste kunstwerk ter wereld,' dacht Wouter van der Giessen halverwege zijn project in de wijk Noordhove. In de Facebookgroep Noordhove had hij een schetsontwerp geplaatst voor een fictief beeld over eenzaamheid in een park, en de wijkbewoners uitgenodigd aanpassingen voor te stellen. Het beeld was een 6 meter hoge, helblauwe, voorovergebogen Dixi. 'Als wij mensen eenzaam zijn, kunnen we in onszelf kruipen en buigen we ons hoofd naar beneden. Dit heb ik toegevoegd aan het meest eenzame object wat er bestaat: de Dixi,' schreef hij erbij, en beloofde het schetsontwerp te wijzigen al naar gelang de voorgestelde aanpassingen.
Al snel stroomden de reacties binnen. Naast snoeiharde scheldkannonades kwamen er ook vragen. Waarom op die mooie plek zo'n lelijk beeld? Waarom geen kunstenaar uit Zoetermeer? Waarom zo'n somber onderwerp?
'Kunst in de openbare ruimte roept altijd felle reacties op, die verwachtte ik dus wel,' zegt Wouter, 'Hoe kon ik het een positieve wending geven? Ik hield mezelf voor dat kabouter Buttplug in Rotterdam ook eerst een storm van kritiek kreeg en nu omarmd wordt als icoon van de stad. En de fonteinontwerpen in de pleisterplaatsen van de Elfstedentocht veroorzaakten overal commotie; later zeiden bewoners dat ze het mooi vonden samen na te denken over wat kunst is.’
Na twee dagen ging hij reageren, en dat leverde positieve uitwisselingen op. Een man die klaagde over verspilde gemeentebelasting kreeg van Wouter de vraag wat kunst voor hem betekende. 'Die man zag ineens dat ik ook een mens ben.' Een vrouw bekende dat ze Wouters voorstel helemaal niet had gelezen, alleen de kwade reactie van een kennis. Het is een valkuil, schreef ze, en legde daarmee feilloos de genadeloze, agressiviteit-bevorderende algoritmes van Facebook bloot. Ze stelde voor de Dixi te vervangen door iets eleganters, en dat dan op het sneue parkeerplaatsje bij het winkelcentrum te zetten. 'Dat is precies de bedoeling van dit project,' zegt Wouter. ‘Mijn project gaat in feite over de fase voordat een kunstwerk er echt staat; dat heb ik samen met de wijkbewoners geëxploreerd.'
Tracing loneliness
Kunstenaar: Ruben Abels
Het pleintje van het winkelcentrum is onmiskenbaar een ontmoetingspunt in de wijk Buytenwegh. Scootmobielers verzamelen zich bij de groentestal, vriendinnen maken een praatje op een bankje, hond-uitlatende mannen en man-uitlatende honden lopen samen op. Ruben kijkt om zich heen en kiest iemand uit die alleen loopt. Hij haalt zijn vinger van het gaatje onderin het verfblik in zijn rechterhand en terwijl hij de persoon van zijn keuze volgt, maakt het verfstroompje uit de bus een spoor. Dit herhaalt hij vanmiddag steeds weer, met roze, groene en blauwe verf, 13 blikken lang. Het pleintje en de straten eromheen raken bezaaid met sporen die elkaar soms kruisen, soms parallel lopen of zich V-vormig splitsen. Toeschouwers reageren meest vriendelijk, ze roepen: 'U morst,' of: 'Je verliest wat!' De groenteboer vraagt wie het gaat opruimen. 'Het is pannenkoekenbeslag,' zegt Ruben, 'het regent vanzelf weg.'
De gevolgde personen laten het meestal over zich heenkomen. Een man met een vechthond zegt: 'Loop je nou met roze verf achter me aan?' Een vrouw slaat een hoek om en wacht Ruben daar op – als in een detectivefilm. 'Waarom volgt u mij? Een kunstproject? Dan is het goed, ik dacht dat u een stalker was.'
'Ik zet een beeld van eenzaamheid neer,' vertelt Ruben Abels, social designer. 'Kruisende sporen laten bijvoorbeeld zien dat mensen elkaar hadden kúnnen ontmoeten maar dat niet hebben gedaan. Misschien waren die mensen niet eenzaam – dat maakt voor het beeld niet uit. De actie zet als het ware de relatie tussen mensen in de etalage, iedereen kan het erover hebben.'